آیا بر مسلمانی که دست به جسد مسلمانی میزند غسل واجب میشود؟
مردار نجس است و با این وصف، هر کس به آن دست بزند، باید دست خود را بشوید[۱]، ولی بیشتر مذاهب شمول آن بر مردهی مسلمان را ثابت ندانستهاند؛ چراکه «مردار» بر مردهی آدمی اطلاق نمیشود و در روایتی از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم رسیده که زنده و مردهی مسلمان پاک است[۲]. با این حال، حق آن است که «مردار» بر مردهی آدمی، بلکه مردهی مسلمان نیز اطلاق شده؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ﴾[۳]؛ «آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت مردار برادرش را بخورد؟ از آن کراهت دارید» و از این رو، احکام مردار شامل مردهی مسلمان نیز میشود و با این وصف، هر کس به آن دست بزند یا آن را غسل بدهد، باید دست خود را بشوید، ولی آیا غسل بر او واجب است؟ در این باره دو قول است: قول مشهور شیعه که آن را واجب دانسته است؛ به دلیل روایت رسیده از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم که در آن آمده است: «مَنْ غَسَلَ مَيِّتاً فَلْيَغْتَسِلْ»[۴]؛ «هر کس مردهای را غسل دهد باید غسل کند» و به دلیل روایات رسیده از اهل بیت که غسل دادن میّت و لمس کردن آن بعد از سرد شدن و قبل از غسل را موجب غسل شمردهاند[۵] و قول سایر مذاهب که آن را مستحب دانستهاند؛ به خاطر اصل عدم وجوب و به دلیل روایت رسیده از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم که در آن آمده است: «لَيْسَ عَلَيْكُمْ فِي غَسْلِ مَيِّتِكُمْ غُسْلٌ إِذا غَسَلْتُمُوهُ»[۶]؛ «بر شما در غسل دادن مردهیتان هرگاه آن را غسل دادید غسلی نیست» و به دلیل سخن ابن عمر که گفته است: «كُنّا نَغْسِلُ الْمَيِّتَ، فَمِنّا مَنْ يَغْتَسِلُ وَمِنّا مَنْ لا يَغْتَسِلُ»[۷]؛ «ما مرده را غسل میدادیم، پس برخی از ما غسل میکردند و برخی از ما غسل نمیکردند» و این قول به حق نزدیکتر است؛ به دلیل روایاتی از اهل بیت که آن را سنّت دانستهاند، نه فریضه[۸] و روایت زید بن علی بن الحسین از پدرش، از جدّش، از علی علیهم السلام که در آن فرموده است: «الغُسْلُ مِنْ غُسْلِ الْمَيِّتِ سُنَّةٌ وَإنْ تَوَضَّأْتَ أَجْزَأَكَ»[۹]؛ «غسل کردن به خاطر غسل میّت سنّت است و اگر وضو بگیری کفایت میکند» و به دلیل اینکه مرده اگر نجس باشد، شستن جایی از بدن که با آن تماس داشته است، کفایت میکند و شستن جاهای دیگر مستحب محسوب میشود و اگر نجس نباشد، شستن جایی از بدن که با آن تماس داشته نیز مستحب است و تبعاً در هیچ یک از دو صورت، شستن همهی بدن واجب نیست؛ چراکه کتاب خداوند تطهیر بدن از نجاست را واجب کرده است و روایات قادر به تعمیم کتاب خداوند نیستند؛ خصوصاً با توجّه به اینکه متعارض هستند و برخی روایات امر کننده به غسل نیز آن را در ردیف غسلهای مستحب ذکر کردهاند؛ مانند روایت رسیده از امام جعفر صادق علیه السلام که در آن آمده است: «غُسْلُ الْمَولُودِ واجِبٌ ... وَغُسْلُ مَنْ غَسَلَ مَیِّتاً واجِبٌ وَغُسْلُ الْمُحْرِمِ واجِبٌ وَغُسْلُ یَوْمِ عَرَفَةَ واجِبٌ ... وَغُسْلُ دُخولِ الْحَرَمِ واجِبٌ ... وَغُسْلُ الْمُباهَلَةِ واجِبٌ وَغُسْلُ الْإِسْتِسْقاءِ واجِبٌ»[۱۰]؛ «غسل دادن نوزاد واجب است ... و غسل کردن کسی که میّتی را غسل دهد واجب است و غسل احرام واجب است و غسل روز عرفه واجب است ... و غسل داخل شدن به حرم واجب است ... و غسل مباهله واجب است و غسل طلب باران واجب است»، در حالی که همهی آنها مستحبّ است و از اینجا دانسته میشود که مراد از واجب در این قبیل روایات، مستحبّ مؤکّد است.
حاصل آنکه غسل برای لمس کردن میّت و غسل دادن آن، سنّت محسوب میشود، ولی وجوب آن ثابت نیست؛ مگر اینکه جاهای مختلف بدن علاوه بر دستها در حین حمل کردن یا غسل دادن میّت با آن یا با غساله برخورد کند؛ چراکه در این صورت، شستن همهی بدن به اقتضای وجوب تطهیر از نجاست، واجب خواهد بود؛ چنانکه از برخی صحابه رسیده است: «إِذا غَسَلْتَ الْمَیِّتَ فَأَصابَكَ مِنْهُ أَذًی فَاغْتَسِلْ وَإِلّا إِنَّما یَكْفِیكَ الْوُضُوءُ»[۱۱]؛ «هرگاه میّت را غسل دادی، پس از آن به تو نجاستی رسید، غسل کن وگرنه وضو تو را کفایت میکند» و پوشیده نیست که غسل دادن میّت، مظنّهی رسیدن نجاست به جاهای مختلف بدن است و از این رو، امر به غسل کردن بعد آن، میتواند از باب احتیاط باشد.